ODCINEK 50 N jak Natura dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko natury:
może być przeciwieństwem kultury, kosmos, świat, ale to też porządek rzeczy;
natura jako przyroda;
czym jest natura w odniesieniu do technologii, cywilizacji, postępu;
infantylizacja natury;
Topos przyrody obecny jest w najdawniejszych dziełach literackich. Jej opisy towarzyszyły już starożytnym eposom, gdzie były elementem świata przedstawionego. Poprzez odpowiednie słowa i stylistyczne zabiegi autorzy budowali nimi klimat swoich opowieści. Wykorzystywali również nawiązania do przyrody przy opisie bohaterów, czego przykładem może być tak zwane porównanie homeryckie.
Przyroda wykorzystywana bywa również jako niezależny bohater literacki. Szczególnie mocno można to zobaczyć w dobie romantycznej. Dla autorów tego okresu była ona bardzo ważna, przez co często dawali jej głos w swoich dziełach. Czynili to poprzez personifikacje, ale również odpowiedni opis – stanowiący niejako reakcję na wydarzenia
Mitologia
Przyroda zajmuje szczególne miejsce w mitologiach wszystkich znanych kultur. Towarzysząc człowiekowi od zarania dziejów jest zarazem bohaterką jak i inspiracją dla powstawania kolejnych mitów. Doskonałym przykładem może być tutaj postać Gai – greckiej bogini, uosabiającej samą Ziemię. Jej personifikacjami były też inkaska Pachamama czy słowiańska Mokosz. Demeter z kolei była grecką boginią urodzaju. Mitem o jej tęsknocie za porwaną przez Hadesa córką, Persefoną, Grecy tłumaczyli pory roku.
Biblia
Przyroda jest dziełem Boga, przez które przemawia jego miłość. Byt jako taki jest przejawem tej nieskończonej miłości. Doskonale widać to w Księdze Rodzaju, gdzie opisany jest akt stworzenia oraz Eden. Wszystko istnieje tam na chwałę Boga oraz dla dobra człowieka.
Autorzy biblijni często sięgają po motyw przyrody również w dalszych księgach. Opisują otaczającą pierwotne ludy Palestyny naturę, wykorzystując ją do przekazania głębszej myśli teologicznej. Jezus również korzysta z takich łatwych do zrozumienia słuchaczom form, kiedy przemawia do nich choćby w przypowieści o siewcy.
Jan Kochanowski - Na lipę
Podmiotem lirycznym jest tutaj drzewo lipowe. Zachęca ono człowieka do odpoczynku pod swoimi rozłożystymi konarami. Wychwala przy tym różnorakie przymioty, które czynią je przydatnym dla ludzkości.
Juliusz Słowacki - Balladyna
Przyroda jest w dramacie pełnoprawnym bohaterem. Goplana to zamieszkująca jezioro Gopło nimfa, będąca personifikacją sił natury, mająca wpływ na życie śmiertelników. Poprzez przyrodę - piorun - wymierzana jest również boska sprawiedliwość.
Władysław Reymont - Chłopi
Powieść Stanisława Reymonta „Chłopi” opowiada o życiu mieszkańców Lipiec na przestrzeni czterech pór roku. Przyroda odgrywała w życiu chłopów niezwykle ważną rolę, ponieważ utrzymywali się z ziemi, dlatego byli zależni od natury, która porządkowała ich życie w naturalnych cyklach. Można więc odnieść wrażenie, że przyroda nabiera w powieści wręcz cech boskich. Cykl pór roku można powiązać również z etapami życia człowieka. Nadchodził czas na narodziny i chrzest, dorastanie, ślub, założenie własnej rodziny, wychowanie dzieci, a w końcu starość, ostatnie namaszczenie, śmierć i pogrzeb. Ludzkie życie przemijało podobnie jak kolejne pory roku, kolejne lata następowały po sobie, tak jak kolejne pokolenia. Do tego włąsność ziemi, która wyznaczała status społeczny.
- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „natury” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:
Syndrom Bambiego – rozczulanie się nad naturą; a bezwzględnymi prawami natury
Termin „syndrom Bambiego” pojawił się w latach siedemdziesiątych XX wieku. W 1993 roku został opisany przez fizyka i entuzjastę turystyki Rainera Braemera. Nazwa nawiązuje bezpośrednio do Disney’owskiego filmu animowanego z 1942 roku o tytułowym jelonku Bambim, będącego luźną adaptacją powieści z 1923 roku Bambi: Opowieść leśna austriackiego pisarza Feliksa Saltena
Termin odnoszący się do emocjonalnego, wyidealizowanego, infantylnego i naiwnego stosunku do natury, zwłaszcza do świata zwierząt (szczególnie dzikich, w konsekwencji braku rzeczywistego i obiektywnego spojrzenia na nią, stający często w kontrze do realiów cywilizacji, kultury i natury ludzkiej. Obraz kreowany już w dzieciństwie głównie przez filmy rysunkowe i inne przekazy z dziedziny kultury masowej. Pewna forma antropomorfizacji. Osoby z syndromem Bambiego postrzegają przyrodę jako coś wyłącznie pięknego, czystego i dobrego, świadomie bądź nieświadomie ją umoralniając, nie dostrzegając lub ignorując ciemnych — często brutalnych — jej aspektów, oraz uczłowieczając w sposób pozytywny — nadając jej jedynie dobre i ludzkie cechy. Same zaś zwierzęta przedstawiane są jako bezbronne i niewinne stworzenia, niezdolne do okrucieństwa. Jednocześnie odmiennie i przeciwstawnie potrafi być postrzegany sam gatunek ludzki, który jest demonizowany lub dehumanizowany, a więc widziany wyłącznie jako swego rodzaju reprezentant sił złowrogich i osobliwych — obcy twór spoza świata natury
- literatura romantyzmu – natura jako coś bliskie człowiekowi, zespolenie z naturą
Adam Mickiewicz
– bogactwo fenomenów natury, jest to też natura czasami niebezpieczna;
człowiek poddany bez reszty naturze staje się inny, oderwany od cywilizacji; słyszy i widzi więcej;
„Sonety Krymskie”
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu.
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam przewodniczek łodzi;
Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi?
To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu.
Stójmy! — Jak cicho! — Słyszę ciągnące żurawie,
Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiéj ciszy — tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy. — Jedźmy, nikt nie woła!
Pan Tadeusz
Homerycki język w opisach przyrody potęguje klimat utworu, wprowadza również elementy arkadyjskie. Soplicowo miało być krainą lat dziecięcych, Arkadią. Dlatego przyroda opisana jest w całym swym pięknie i okazałości.
Mickiewicz uczynił w "Panu Tadeuszu" przyrodę niejako osobnym bohaterem. Oprócz funkcji czystko estetycznych pełnią dodatkowe - patriotyczną - dlatego w dyskusji Telimeny i Hrabiego z Tadeuszem przyroda litewska wygrywa w konfrontacji włoską, metafizyczną - przeświadczenie o więzi człowieka z naturą - kontakt z naturą pozwala dotrzeć do tajników własnej duszy.
Jean-Jacques Rousseau
- hasło „powrotu do natury” – literatura oświecenia
Idea powrotu do natury, zwana również od nazwiska jej twórcy russoizmem stanowiła przeciwwagę dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata. Według francuskiego filozofa, w otoczeniu natury człowiek był prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacyjny spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych.
Rouseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowywałoby w nim pierwotne, utracone właściwości i przygotowywało do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Twierdził, że najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Swoje poglądy Rousseau zawarł w "Rozprawie o naukach i sztukach", a następnie potwierdził w "Umowie społecznej", będącej konkretną wizją nowego porządku.
Bolesław Leśmian
– natura jest czymś nadrzędnym (ale nie romantycznym) otwiera nas na transcendencję;
„boski pierwiastek” w świecie;
dialog z przyrodą;
przyroda towarzyszy człowiekowi;
przyroda jest życiem;
natura jest wartością;
BALLADA BEZLUDNA
Niedostępna ludzkim oczom, że nikt po niej się nie błąka,
W swym bezpieczu szmaragdowym rozkwitała w bezmiar łąka,
Strumień skrzył się na zieleni nieustannie zmienną łatą,
A gwoździki spoza trawy wykrapiały się wiśniato.
Świerszcz, od rosy napęczniały, ciemnił pysk nadmiarem śliny,
I dmuchawiec kroplą mlecza błyskał w zadrach swej łęciny,
A dech łąki wrzał od wrzawy, wrzał i żywcem w słońce dyszał,
I nie było tu nikogo, kto by widział, kto by słyszał.
Gdzież me piersi, Czerwcami gorące?
Czemuż nie ma ust moich na łące?
Rwać mi kwiaty rękami obiema!
Czemuż rąk mych tam na kwiatach nie ma?
Przywabione obcym szmerem, wszystkie zioła i owady
Wrzawnie zbiegły się w to miejsce, niebywałe węsząc ślady,
Pająk w nicość sieć nastawił, by pochwycić cień jej cienia,
Bąk otrąbił uroczystość spełnionego nieistnienia,
Żuki grały jej potrupne, świerszcze — pieśni powitalne,
Kwiaty wiły się we wieńce, ach, we wieńce pożegnalne!
Wszyscy byli w owym miejscu na słonecznym, na obrzędzie,
Prócz tej jednej, co być mogła, a nie była i nie będzie!
Jarosław Iwaszkiewicz
– eros i tanatos – porządek natury;
W „Księżycu” Iwaszkiewicz podjął temat miłości mistycznej, w której kryje się zagadnienie przezwyciężania samotności jednostki, opanowania „metafizycznego lęku”, który przenika człowieka w chwili, gdy zaczyna sobie uświadamiać swą rozpaczliwą odrębność. Głównego bohatera „Księżyca” Antoniego nie interesowało intelektualne poznanie świata. Poznać rozumowo, znaczy wpisać się w jakiś przyjęty z góry system myślenia pojęciowego, który odcina człowieka od bezpośredniego przeżywania życia i zamienia je w abstrakcje. Ten zabieg niszczy możliwość połączenia się z całością, w wszechświatem. A właśnie wpisanie siebie w koło kosmiczne, w odwieczny rytm natury wydaje się głównym pragnieniem Antoniego. Chcę on bowiem połączyć się z całością w „nieustającym tworzeniu”. Tylko taka świadomość pozwala przezwyciężyć „lęk istnienia”(który ma wymiar religijny). Symbolikę księżyca inaczej rozumie drugi bohater Jerzy. Nie wiąże z księżycem treści symbolicznych w przeciwności do Antoniego, który ma dla niego wymiar religijny albo widzi księżyc, jako okrutnego niemego świadka wydarzeń. Był to ów milczący potwór romantyków, którzy wyjątkowo silnie przeżywali kontrast między niezmienną, obojętną naturą a dramatycznym światem ludzi.
POGODA LASU z tomiku "Mapa pogody"
Pogoda lasu niechaj będzie z tobą
promień przedarty przez dwa liście dębu, ptaszek Zygfryda, co opowiadał o śpiącej dziewczynie, szmer gałęzi, szmer lasu Liszta i Wagnera, lasu szydłowieckiego, gdzie zabito Adzia, dębu, co wisi u nas nad fortepianem, pogoda lasu
pogoda pogoda
Pogoda wody niechaj będzie z tobą
wody stawu i wody jeziora, które tak lubisz, strumyka spod Koszystej i strumyka spod Czarnego Stawu, gładka powierzchnia zatoki Palermo i słaby przybój pod Sopotami, pogoda wody
pogoda pogoda
Pogoda burzy niechaj będzie z tobą
pogoda sinej chmury i zielonych źrenic, żagli zerwanych, pogoda Mirandy, pogoda nawałnicy, pogoda jeziora Genezareth niech cię uciszy
pogoda pogoda
Pogoda nieba niechaj będzie z tobą
przepaski Oriona, blasku Plejad, śpiewu łabędzia lecącego w górze, obszaru galaktyki, objętości mgławicy, antymaterii, pogoda nicości
pogoda pogoda
Pogoda czasu niechaj będzie z tobą
twego czasu i czasu gwiezdnych zegarów, pogoda klepsydry, którą odwraca sędzia Joanny, przestrzeni od nas do nas, zaćmienie do zaćmienia, czasu skurczonego w sprężynie i czasu zebranego w gasnącym słońcu
pogoda pogoda
[...]
Pogoda ziemi niechaj będzie z tobą…
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Adam Mickiewicz „Sonety Krymskie”
Bolesław Leśmian „Łąka”
Jarosław Iwaszkiewicz
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN